Lokalizacja miast nadrzecznych i nadkanałowych różni się od tych wyspowych i półwyspowych. Jednym z wariantów ulokowania miasta na cyplu w dolinie są miasta na wysokiej skarpie nad rzeką lub na krawędzi wysoczyzny. Przeciwieństwem takiej lokalizacji na wzgórzu jest położenie w kotlinie, czyli w terenie obniżonym. Przykłady takich miast to Florencja, Praga, Wiedeń, Budapeszt, Bath, Bonn, Salzburg, Stuttgart, Kijów, Lwów i Wilno.
Inny podział lokalizacji miast w dolinach rzecznych zaproponowała M. Kiełczewska-Zaleska, która wyróżniła różne typy położeń: krawędziowe lub brzeżne (np. Płock, Brzeg), nieckowe (Kazimierz Dolny), oraz dolinnodenne (np. Gdańsk, który znajduje się na stożku usypanym przez Motławę u ujścia Wisły). Dodatkowo zdefiniowała różne topograficzne typy lokalizacji związane z rzekami:
- wyspowe, gdy miasto znajduje się między odnogami rzeki;
- zakolowe, gdy miasto jest położone w zakolach rzeki;
- skarpowo-krawędziowe, gdy miasto leży na wysokim brzegu rzeki;
- dolinnodenne, gdy miasto sąsiaduje bezpośrednio z rzeką;
- obubrzeżne, gdy miasto rozciąga się po obu stronach rzeki.
Wenecja i Amsterdam są klasycznymi przykładami miast, które rozwinęły się wokół sieci kanałów. W Amsterdamie w XVII wieku powstał koncentryczny plan miasta oparty na systemie kanałów. Podobnie rozwijały się inne miasta, takie jak Dordrecht, Toulon czy Gdańsk-Dolne Miasto. Birmingham, choć bez dużych rzek, posiada sieć kanałów o długości 114 mil.
Specyficzną kategorię stanowią miasta położone przy zbiegu dwóch strumieni lub kanałów. Mogą znajdować się na terenie wyżej położonym, ale także w obszarze zalewowym. Jak zauważa Janusz Słodczyk, lokalizacja w widłach rzek miała często walory obronne. Przykładem jest Gandawa, położona u zbiegu rzek Lys i Scheldt. Czeskie Budziejowice, założone w 1265 roku, wzmocniono poprzez budowę kanału otaczającego miasto. Fort York w Toronto również został zlokalizowany strategicznie między rzekami Don i Humber, tworząc naturalną ochronę.
Moskiewski Kreml jest usytuowany na cyplu utworzonym przez rzekę Moskwę i jej dopływ Nieglinną. Kreml otoczony jest wodą z trzech stron dzięki przekopaniu kanału. W Europie lokalizacja miast w widłach rzek nie jest rzadka, jednak w Polsce jest to zjawisko rzadkie z powodu rozległych terenów podmokłych. W widłach rzek, takich jak Wisła i San czy Odra i Nysa, nie powstały żadne większe miasta.
Wyjątkowym przykładem przedwojennego polskiego miasta nadwodnego były Zaleszczyki, położone na półwyspie otoczonym wodami Dniestru, osłonięte od wschodnich wiatrów wysokimi skałami. Ich topografia przypomina słynne zakole Saary w Niemczech, choć tam nie rozwinęło się żadne miasto.
Lokalizacja miast nad rzekami często była związana z ich połączeniem z drogami wodnymi lub lądowymi, jak w przypadku Koźla nad Odrą, Krakowa nad Wisłą czy Bazylei nad Renem. Rzeki odgrywały kluczową rolę w miastach nadmorskich, otwierając dodatkowe możliwości handlu i ekspansji. Przykładem jest XVIII-wieczny Londyn, który rozwijał się wzdłuż Tamizy w kierunku morza. Podobnie Lizbona, która rozwinęła się amfiteatralnie na wzgórzach nad Tagiem.
Lokalizacja miast w obszarach ujściowych zależała od charakteru ujścia rzeki, co wpływało na rozwój miast w deltach i estuariach. Przykłady to Hamburg (ujście Łaby), Rotterdam (ujście Renu i Mozy), Bordeaux (ujście Garonny) oraz Gdańsk (ujście Wisły). Typologia portów na wybrzeżach morskich obejmuje różne formy, zależne od kształtu i charakteru wybrzeża, np. zatokowe, wyspowe czy cieśninowe, a ich rozwój często zależał od postępu technologii żeglugi, takich jak wielkość statków.
Charakterystyka usytuowania historycznych zespołów osadniczych nad rzeką
Źródło: A. Pancewicz, Rola rzek w rozwoju przestrzennym historycznych miast nadrzecznych, [w:] U. Myga – Piątek (red.), Woda w przestrzeni przyrodniczej i kulturowej. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego Polskiego Towarzystwa Geograficznego nr 2, Komisja Krajobrazu Kulturowego PTG, Sosnowiec 2003.
Nadwodne usytuowanie zamków, grodów i miast było częścią szerszej strategii zagospodarowywania przestrzeni. Na początku kluczową rolę odgrywało zapewnienie dostępu do zasobów, zwłaszcza wody, oraz ochrona przed zagrożeniami. Z biegiem czasu zaczęły dominować potrzeby wyższego rzędu, w tym symboliczne znaczenie lokalizacji. Dla grodów książęcych, położenie nad rzeką było istotne zarówno z powodów gospodarczych, jak i politycznych, ponieważ ułatwiało kontrolę nad terytorium oraz połączenie z innymi obszarami. Dodatkowym atutem były wzgórza nad rzekami, które oferowały idealne warunki obronne. Przykładem takiej lokalizacji jest Kraków, gdzie Wzgórze Wawelskie góruje nad Wisłą i jej dawnymi dopływami, które dawniej przecinały mokradła, utrudniając dostęp do grodu.
W Zurychu już w czasach celtyckich istniała osada na wzniesieniu przy rzece Limmat, która wypływa z jeziora. Rzymianie zbudowali tam fort. Z kolei Praga rozwijała się po obu stronach Wełtawy, z odmiennymi funkcjami i ukształtowaniem terenu. Na lewym brzegu, na wysokim wzgórzu, w IX wieku powstał gród Przemyślidów, który przekształcił się w Zamek Praski. Prawy brzeg, z bardziej płaskim terenem, lepiej nadawał się do gęstej zabudowy i to tam, w pobliżu mostu przez Wełtawę, osiedlali się kupcy. Już w 1235 roku prawobrzeżna część miasta otrzymała prawa miejskie, podczas gdy lewobrzeżna uzyskała przywileje lokacyjne dwie dekady później. Z czasem Wełtawa, niegdyś służąca przede wszystkim do komunikacji, zaczęła pełnić funkcje obronne, napędzała młyny i inne urządzenia, a także stała się kluczowym elementem estetycznym miasta, podkreślając jego wyjątkowy urok.
Kombinacja nadwodnego położenia i wzgórz była strategicznie korzystna, a człowiek wykorzystywał różnorodne formy ukształtowania terenu. Ciekawym przykładem są ozy, czyli polodowcowe formacje morenowe. Na jednym z nich, biegnącym wzdłuż rzeki Fyris, powstała Upsala, a Sztokholm został zbudowany na ozie oddzielającym jezioro Mälar od morza. Z kolei Dublin jest położony na drumlinie, innej polodowcowej formie.
Rzeki kształtowały lokalizację miast, wpływając nie tylko na przepływ, ale również na stabilność gruntów. W basenie Morza Śródziemnego, gdzie znajdują się stosunkowo młode i niestabilne osady aluwialne, miasta często walczyły z problemami wodnymi, jak Wenecja, która zmagała się z wodą, Walencja, którą nawiedzały powodzie, czy Pontina, która dosłownie wynurzała się z wody.
Pierwotne osady powstawały na niewielkich, chronionych naturalnie terenach wśród wód i bagien. W miarę wzrostu potrzeb, ludzie zaczęli przekraczać te granice, budując umocnienia i fosy, zastępujące naturalne bariery. Maria Kiełczewska-Zaleska zwraca uwagę na jeszcze jeden typ lokalizacji – przeprawowy, związany z dogodnymi miejscami do przekraczania rzek, czyli brodami, które miały istotne znaczenie przed rozwojem mostów. Ślady tego rodzaju lokalizacji zachowały się w nazwach miejscowości, takich jak Frankfurt (od „furt” – bród) czy polska Brodnica, położona przy przeprawie przez Drwęcę, oraz Bródno, obecnie przedmieście Warszawy, gdzie w X wieku istniał gród.